Osmanlı'ya Matbaa Neden Geç Geldi

Öneri: İbrahim Müteferrika ve İlk Türk Matbaası

» Bizler genel itibariyle matbaanın Osmanlı’ya geç açılmasının sebebi olarak İslam şeriatına aykırı olduğu yönünde biliriz. Oysaki bunun gerçek ile hiçbir alakası yoktur.

» Osmanlı devletine matbaanın geç açılmasının sebebi tamamen siyasi nedenlerden dolayıdır. Osmanlı devleti daha önce yaşanan 3 siyasi olaydan endişe duyduğu için matbaayı geç açmıştır.

Osmanlı'ya Matbaa'nın Geç Gelmesinin Siyasi Nedenleri

1-) Yahudi Museviler Arasında Yaşanan Gelişmeler

» Avrupa’da 1400 yıllarda Yahudiler Hristiyanlaştırılmak için baskıya maruz kalmışlardır. Özellikle bu baskının İspanya’da arttığı görülmektedir. Baskı sonucu Hristiyanlığı kabul eden Yahudilere Marano Yahudileri adı verilmiştir. Bu baskıdan kurtulmak isteyen Yahudiler Portekiz’e kaçmışlardır.

» Buradaki Yahudilerin bir kısmı Hollanda’ya, bir kısmı da Osmanlı’ya gitmişlerdir. Osmanlı’ya gelen Yahudiler burada dinlerini serbest bir şekilde yaşayabildikleri için Hristiyanlıktan kurtulup eski dinlerine dönmüşlerdir. Eski dinlerine dönen Yahudiler matbaa açmaya karar vermişlerdir.

Matbaa açmadaki amaçları ise;

1-) Hristiyanlıktan kalan öğretileri temizlemek

2-) İbrani dilini canlandırmak

» Matbaa açma olayı büyük yankı uyandırmış olup beraberinde de pek olayı sürüklemiştir. Örneğin 1648 de İzmirli bir genç olan Sabataysevi Mesih olarak ortaya çıktı ve bütün Musevileri kurtaracağını söyledi.

» Museviler kendilerini kurtarışa götürecek olan bu adamın hareketlerine inandılar ve paralarını, pullarını bu adama verdiler. Sabataysevi de bir yandan mucizevi olaylar yaparak diğer yandan da matbaa’da kitap bastırtarak nüfus alanını genişletmiştir. Matbaa’da basılan kitaplar’da kendisinin mesih olduğu ve Katolikliğe karşı bir hareket başlattığı yazmaktaydı.

» Sabataysevinin bu tutumu Hahamlar, Katolikler ve Osmanlı hükümdarlığını harekete geçirmesine sebep olmuştur. Zira Sabataysevi kendisini mesih ilan ederek Haham başının dikkatini celb etmiş olup Osmanlı tahtına geçip Yahudileri kurtaracağı iddasında bulunması da Osmanlı sultanını en son olarak da Kitaplarında Katoliklik aleyhine yazılar yazması sebebiyle Katolik kilisesinin tepkisini çekmiştir.

» 1665 yılında Osmanlı sultanı ‘’Sabatay’’ adındaki bu Mesihi sorguya çekti ve ona Mesihliğini ispatlamasını söyledi. Sabataysevi ise ben böyle bir iddiada bulunmadım  diyerek Museviliği bırakıp Müslüman’lığı geçtiğini söylerek alacağı cezadan kurtulmuştur. Sabataysevi taraftarlarıda onun Müslüman olması ile Müslüman olmuşlardır. Osmanlı’ya matbaa’nın geç gelmesinin sebeblerinden birincisi budur.

2-) Ortodoks Rumlar Arasında Yaşanan Gelişmeler

» Osmanlı’nın Ortodoks patriği olan KrinLukaris Avrupa’da meydana gelen Protestanlık hareketinden etkilenmiştir. Protestanlıkta yapılan reformları kendi kilisesine uygulamaya karar vermiştir. Bunu halka anlatabilmek için de matbaayı kullanmıştır.

» Matbaada basılan kitaplar’ da papalık ve Katolik aleyhine risale yazılmış olup İsa ve Meryem’e karşı polemikler üreten eserler basılmıştır.

Ortodoks patrikhanesindeki bu durum 2 grubun tepkisini çekmiştir;

-Ortodoks tebaa

-Katolik Kilisesi

» Bu iki grubun Osmanlı Sultanına baskısı sonucu Rum Ortodoks patriği KrinLukaris’i görevden alınarak Rodos’a sürgüne gönderilir. Rodos’da iken Cizvit tarikatı tarafından zehirlenerek öldürülür. Osmanlı’ya matbaa’nın geç gelmesinin sebeblerinden ikincisi budur.

3-) Ermeniler Arasında Yaşanan Gelişmeler

» 1600’lı yıllarda Ermeniler arasında Katolik propagandası mevcuttur. Amaç Ermenileri Katolikleştirmektir. Matbaada basılan kitaplar ile Ermeniler Katolik mezhebini kabul edecek seviyeye getiriliyorlar ve Fransa hükümetine sıcak bakıyorlardır.

» 1698 de açılan Ermeni matbaalarda çok sayıda Katoliklikle ilgili kitaplar basılıyordur. Ama bu durum Katolikliğe geçen Ermeniler ile Gregoryen Ermeniler arasında ihtilafa ve çatışmaya sebep oluyor.

» 1701 yılında Osmanlı devleti Katoliklik propagandası yapan matbaaları kapattı. Ama Fransa Ermeniler üzerindeki emellerinden vazgeçmedi. 1740 yılında Fransa Osmanlı devletiyle antlaşma yaparak kapitülasyonlar serbest hale getirilerek kalıcı olması sağladı. Böylece Ermeniler ticaret ile uğraştıkları için Katolikliğe geçiş hızlandı. Halep, Şam, Ankara, İstanbul’daki Ermeniler arasında Katolikliğe geçişler oldu. Bu geçişlerin amacı dini değil, ticaret amaçlıdır. Osmanlı devleti baskı yapsa da etkili önlem alamadı. Osmanlı’ya matbaa’nın geç gelmesinin sebeblerinden üçüncüsü budur. Osmanlı devletinde matbaanın açılması bu siyasi sebeplerden dolayı ertelenmiştir.

Peki matbaa Osmanlı'ya geç gelmesine rağmen neden gelişememiştir?

» Osmanlı’da matbaanın açılmasının ya da gecikmesinin sebebi;  dini sorun değil siyasal, ekonomik, teknik nedenlerden dolayıdır. 31 Ocak 1729 yılında ilk kitap VANKULU basıldı. İlk çıkan kitaplar; Dil, Tarih, Coğrafya, müspet ilimler ve askerlikle ilgiliydi. Osmanlı’da matbaanın hantal kalmasının sebebi, rakip olmamasıdır.

» İkinci sebebi, matbaayı teknik yönden bilen insanın az sayıda olması

» Üçüncü sebebi ise matbaanın ihtiyacı olan malzemelerin üretilmesi lazımdır. Fakat bizde kâğıt bile yoktur.

» Dördüncü sebebi, basılan kitapları okuyan bir kitlenin olmaması ya da sayısının sınırlı olmasıdır.

» Matbaa açıldıktan sonra kağıt üretimi yetersizliği ortaya çıktı. Matbaa son kitabını 1742 de basmıştır.

» Osmanlı devleti Eflak’a haber gönderip kâğıt ustaları göndermesini istemiştir. 3 Yahudi kâğıt ustası Polonya’dan gelir. İstanbul’da devletle antlaşma yapılır. Bu antlaşamaya göre; Kâğıt tezgâhının masrafı, ustaların yol ve geçimi devletten karşılanacak. Ustalar 1 yıl sonra kâğıt tezgâhını kuracak ve 1500 altını alarak bunlar gidecektir. Yılda 1000 top kağıt üretimi yapılacak. Bu esnada İ.Müteferrika’ ya orduda özel bir görev verilmesinden dolayı matbaa gelişmedi. Öldükten sonra 1745’de matbaa kapatıldı.

» 1747 de devlet matbaanın imtiyazını eski Rumeli kadısı İbrahim ve eski Anadolu kadısı Ahmet’e verildi.

» 1749 yılında Osmanlı’da kağıt üretimi başladı.

» 1755 de Van kulu 1000 nüsha şeklinde tekrar basıldı. Bu baskıdan sonra matbaa fazla verimli olamadı.

» 1775 den 1784 e kadar yine kitap basılmadı.

» 1784 de İstanbul’daki Fransız elçiliği matbaanın imtiyazını istedi. Osmanlı uleması karşı çıktı. 1784 de Vakanüvist Raşit ve Rasim efendiye açma imtiyazı verildi. Çalışmalar tekrar başladı ama verimli olamadı. 3.Selim zamanına kadar sözlük ve Arapça kitaplar basıldı.

» Matbaanın en parlak dönemi İ.Müteferrika döneminde yaşandı. En önemli konulardan biriside kitaplara ödenen paradır. Tanesi 35 kuruştur yani 10 altın. Amaçlardan biride medrese öğrencilerine ucuz kitap vermekti. Matbaa medreselerin ihtiyaçlarını karşılayamadı. Osmanlı’da dini çevreden ve ulemadan matbaaya tepki çıkmadı.